نبود سیاستگذاری صحیح در زمینه تولید و عرضه در كنار ناكارآمدی صنایع تبدیلی، هرساله بسیاری از محصولات كشاورزی و باغی تولیدی را از چرخه مصرف خارج میكند.
گستردگی ایران در عرض جغرافیایی، شــرایط اقلیمی و آب و هوایی بسیار مطلوبی را برای كشت و به عمل آمدن انواع محصولات كشاورزی و باغی در كشور ایجاد كرده و كمتر محصولی است كه اقلیم و شرایط مناسب برای پرورش آن در ایران وجود نداشته باشد. به گفته كارشناسان، امكان تولید نزدیك به صد درصد میوه ها و محصولات كشاورزی مناطق معتـدل، نیمه گرمسیری و گرمسیری در ایران فراهم است و در كنار كمیت مناسب تولید، كیفیت این محصولات نیز به گونه ای است كه موجب شده ایران با داشتن مزیت تولید در برخی محصولات، از تولیدكنندگان عمده و یكی از 5 كشــور اول جهان درتولید نزدیك به ٢٠محصول كشاورزی محسوب شود. با این حال نبود سیاستگذاری مناسب در تولید و الگوی كشت متناسب با اقلیم و نیاز بازار، نه تنها سود تولید را برای كشاورز و باغدار ایرانی به حداقل رسانده بلكه باعث شده بازار این محصولات نیز اغلب از ثبات كافی برخوردار نباشد. صرفنظر از شرایط پیش بینی نشده و غیر منتظرهای كه بر وضعیت تولید و مصرف تأثیرگذار است، بازار محصولات كشاورزی كمتر سالی را به خاطر میآورد كه بحران كمبود یا مــازاد تولید یك یا چند محصول را تجربه نكرده و زیان تولیدكننده یا مصرف كننده را به چشم ندیده باشد، با این حال این سریالی است كه هر سال تكرار میشود و به نظر میرسد برنامه ای برای مدیریت آن وجود ندارد.
ضرر و زیان گوجه كاران و پیازكاران بر زمین ماندن محصولات كشاورزی به دلیل مازاد تولید و نبود خریدار ازجمله معضلاتی اســت كه هر از گاهی دامن یكی از محصوالت كشاورزی را میگیرد. بعد از حاشیه هایی كه در ادامه كاهش تقاضا برای مرغ و تخم مرغ در بازار این كالاها ایجاد شد امروز مازاد تولید برخی دیگر از محصولات از گوجه فرنگی و ســیب زمینی گرفته تا هندوانه و خیار و پیاز در جیرفت و كهنوج و جنوب كشــور كشــاورزان را متضرر كرده و محصولاتشــان با وجود هزینه تمام شده ۸۰۰ تا ۹۰۰ تومانی حتی با قیمت ۱۰۰۰تومان هم خریــدار ندارد. گفته میشود با عملی نشــدن وعده هایی كه در زمینه خرید حمایتــی این محصولات داده شــده بود، بسیاری از كشاورزان زمین های خود را برداشت نكرده رها كرده انــد تا هزینه های برداشــت به ضرر و زیانشان اضافه نشــود. به گفته كشاورزان هزینه های برداشــت محصول ضرر بیشتری را متوجه آنها میكنــد درحالیكه هــر كیلوگرم گوجه آنها 200تا 700تومــان به فروش میرود كه حتی دســتمزد كارگر و پول جعبه های مورد نیاز را هم پوشــش نمیدهد. كشاورزان دولت را نیز به حمایت از برخــی محصولات خاص متهم میكنند و معتقدند پشــتیبانی لازم از آنها انجام نشده و وزارت جهادكشــاورزی نسبت به ضرر و زیان آنها بی تفاوت است. اشــاره این كشاورزان به سیاستهای حمایتی وزارت جهادكشاورزی درخصــوص خرید تضمینی یــا حمایتی برخی كالاها ازجمله زعفران و گندم اســت، چیزی كه در زمینه دیگر محصولات كشاورزی عملی نشده یا آنقدر دیر انجام شــده كه سودی برای كشاورز نداشته است. یكی از كشاورزان با بیان اینكه دولت در حمایت از كشاورزان تبعیض قائل میشــود، میگوید: محصولی مانند زعفران به دلیــل درآمد زیادی كه دارد تحت پوشــش حمایتی قــرار میگیرد امــا محصول گوجه فرنگی را خریــد حمایتی نمیكنند. دولت باید در زمانی كه شــرایط بازار به ضرر تولیدكننده است برای حمایت از كشاورز وارد عمل شــود نه اینكه ایــن خریدها آنچنان دیرهنگام انجام شــود كه تأثیــری در وضعیت كشاورز نداشته باشــد. او میافزاید: زعفران در اولویت دولت قرار گرفته اما واقعیت این است كه در امنیت غذایی كشور همه محصولات كشاورزی نقش دارند. دیگر گلایه كشاورزان كارآمد نبودن صنایع تبدیلی اســت؛ چیزی كــه آن را به نبود مدیریت صحیح مســئولان بخش كشــاورزی در حوزه تولید نســبت میدهند. كشــاورزان میگویند صنایع تبدیلی كافی دســتكم برای محصول گوجه فرنگی وجــود دارد و اگر همین امروز گوجه را كیلویی هزار تومان از كشاورزان خریداری و تبدیل به رب كنند، حداقل 50درصد برای آنها سود خواهد داشت اما حتی این كار هم انجام نمیشود. آسیب كرونا به بخش كشاورزی كرونا یكی از همان شــرایط پیشبینی نشدهای بود كه توانست بازار هدف بسیاری از محصولات صادراتی ازجملــه محصولات كشــاورزی را از دسترس خارج و با از بین بردن تعادل میان عرضه و تقاضا، تولیدكنندگان بســیاری را دچار ضرر و زیان كند. شیوع گســترده كرونا در ایران باعث اتخاذ تمهیدات شدید كنترل بهداشتی از سوی همســایگان و دیگر كشــورهای هدف صادرات ایران در زمینه صنایع غذایی و كشــاورزی شد و این كشورها تمام محموله های صادراتی ایران را پس فرستادند. این در شرایطی بود كه در سال98 بهدلیل شرایط بسیار مناسب آب و هوایی، تولید در بخش كشاورزی از شــرایط خوبی برخوردار بود و كمیت و كیفیت بالای تولیدات، بازار بسیار پررونقی را نوید میداد، اما محموله های صادراتی به كشور بازگشت درحالیكه در سایه قرنطینه و نگرانیهای بهداشتی و اقتصادی مردم، بازار داخلی نیز رونق چندانی نداشت و مصرفكنندگان اولویت خود را تهیه كالاهای اساسی و بهداشتی قرار داده بودند. پرســش این اســت كه آیا بعد از خروج از شوك كرونا، راهی برای جلوگیری یا كاهش ضرر و زیان تولیدكنندگان و صادركنندگان محصولات كشاورزی یافت نمیشد؟ نایب رئیس خانه كشاورز در این زمینه به همشهری میگوید: سیاهنمایی درباه تولیدات كشاورزی ایران باعث شد مناسبات بازرگانی ما با بسیاری از كشــورها دچار مشكل شــود درحالیكه رعایت استانداردهای قرنطینه و بســته بندی مناســب آنچنان كه مورد قبول كشورهای دیگر باشــد میتوانست تا حد زیادی بهانه گیریها را كاهش دهــد و به تحقق اهداف صادراتی ما كمك كند. عنایت الله بیابانی با اشاره به این نكته كه تولید محصول مازاد به دلیل امكان كشــت برخی محصوالت در اقلیمهای مختلف اجتنابناپذیر اســت، اضافه میكند: اگر صنایع تبدیلی و تكمیلی در زمینه محصوالت كشاورزی به اندازه كافی وجود نداشته باشد، آسیبپذیری در این حوزه افزایش مییابد و شرایطی كه امروز برای مازاد تولید گوجه و پیاز ایجاد شده گریبانگیر اغلب محصوالت خواهد شد. او ادامه میدهد: از 14كارخانه تولید رب گوجه فرنگی فقط5كارخانه فعالیت دارند. در زمینه پیاز نیز اگر صنایع تبدیلی مناسبی وجود داشت، میتوانستیم این محصولات را خریداری، تبدیــل و در زمان مناســب روانه بازارهای داخلــی و خارجی كنیــم درحالیكه متأســفانه بهدلیل بارشهای زیاد بخشی از پیاز كشاورزان برای انبارداری مناسب نیست و در نبود صنایع تبدیلی بدیهی است كه بخشی از تولید از دست میرود. انتقــاد از سیاســتهای وزارتخانه هــای كشاورزی و صنعت گفته میشــود بخشــی از محصول پیاز امسال به دلیل بارندگی زیاد در بوته لهیده شده و امكان مصرف ندارد اما ایــن تمام محصول را شــامل نمیشود. به گفته كارشناســان مهمترین دلیل ماندن پیاز تولیدی روی دست كشاورزان این است كه كشت بیش از نیاز داخلی بوده است. قائم مقام خانه كشــاورز با تأكید بر ضرورت سیاستگذاری صحیح و كارشناسانه از سوی دولت برای كاهش ریسك تولید میگوید: وزارت جهادكشاورزی باید ســاختار تولید را تعیین كند تا تولید محصوالت كشــاورزی تنها براســاس نیاز صــورت گیرد. كشاورزان بهدلیل نبود برنامه ریزی تولید، افزایش كاشت داشته اند كه این موضوع در سایه بارشهای مناسب افزایش بیش از حد تولید را به همراه داشته اســت. بیابانی میافزاید: برای رفع بحران امروز سازمان تعاون روستایی وارد عمل شده است و قرار است محصول مازاد كشاورزان خریداری شود ولی باید به این موضوع نیز توجه داشت كه تنظیم بازار به عهده وزارت صنعت، معدن و تجارت است و این وزارتخانه نباید برای تنظیم بازار تنها به واردات در زمان كمبود بازار بسنده كند. صنایع تبدیلی كشور كارآمد نیست از میوه های تابســتانه هندوانه به بــازار آمده و كمكم بایــد منتظر میوه های درختی تابســتانه هم بود، اگرچه به گفتــه رئیس اتحادیه باغداران كشور خنكی هوا در ابتدای بهار امسال باعث شد میوه هایی مثل زردآلو، هلو و آلــو كمی دیرتر از هرسال به بازار بیاید. مجتبی شادلو در گفتگو با همشهری از شرایط بســیار مناسب برداشت محصوالت باغــی میگویــد: درحالیكه ذخایر انباری هم شرایط بســیار خوبی دارد پیشبینی میكنیم اگر در ادامــه اتفاق غیرمنتظرهای مثل توفان و غیره رخ ندهد، تولید و بازار این محصوالت هردو شرایط بسیار خوبی داشته باشند. اما نكته قابل توجه در این زمینه این اســت كه در زمینه میوههای تابســتانه نیز صنایع تبدیلی كارآمدی جز آبگیری وجود ندارد. نایبرئیس خانه كشاورز در اینباره میگوید: درحالیكه پاییز و زمســتان گذشــته بهترین شــرایط برای تولید مركبات و كیوی فراهم بود و محصول بسیار خوبی برداشت شد، ما حتی سردخانه های مناسب برای نگهداری این محصوالت را در اختیار نداشــتیم تا بتوانیم با مدیریت شــرایطی كه برای صادرات ایجاد شد محصول تولیدی را حفظ و به شكل صحیحی از آن بهرهبرداری كنیم. به اعتقاد بیابانی، صنایع تبدیلی و تكمیلی كشور دچار نقایص و كمبودهای زیادی است كه كاهش بهرهوری را باعث شده است. او در این زمینه صنایع تبدیلی مركبات را مثال میزند و میگوید: مركبات از پوســت و گوشت تا رنگ و آب آن قابل استفاده است و میتواند ارزش افزوده فراوانی ایجاد كند ولی در صنایع تبدیلی ما از این محصولات بهره گیری كامل نمیشود و در زمینه برخی محصولات مثل هندوانه كه امروز با مازاد تولید آن مواجه هســتیم اصولا صنایع تبدیلی مناسبی نداریم.
منبع: همشهری